نگاهي اجمالي به فرهنگ ايثار و مقاومت در قرآن

 ايثار و مقاومت از اصول اوليه اي است كه انبياي الهي بدون بهره مندي از آن هرگز موفق به انجام رسالت خويش نمي شدند. پيامبران با ايستادگي و مقاومت در برابر سنت هاي غلط و مناسبات نادرست اجتماعي و بذل ايثار و از خودگذشتگي در اين راه به اصلاح جامعه پرداخته و بدون به دل راه دادن هرگونه ترس و واهمه اي از سختي ها و مشكلات فراروي، رسالت هاي سنگين الهي خود را به انجام رسانيدند تا آنجا كه خداوند درباره ايشان مي فرمايد:
«الذين يبلغون رسالات الله و يخشونه و لايخشون احدا الا الله و كفي بالله حسيبا؛ (1)

(پيامبران) كساني بودند كه تبليغ رسالت هاي الهي مي كردند و (تنها) از او مي ترسيدند و از هيچ كس جز خدا واهمه نداشتند و همين بس كه خداوند حسابگر (و پاداش دهنده اعمال آنها) است.»
در اين مقاله نويسنده كوشيده است. سطوري را به كنكاش پيرامون موضوع ايثار و مقاومت در قرآن اختصاص دهد. مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:

ايثار، نشانه مومن

يكي از ويژگي هاي مهم مومنان راستين برخورداري از روحيه ايثارگري است.(2) اميرمومنان علي(ع) در روايتي ايثار را بهترين كرامت اخلاقي براي انسان ها دانسته است (خيرالمكارم الايثار) و در روايت ديگر از آن با عنوان بالاترين نيكي ها ياد نموده است (الايثار اشرف الاحسان). (3)

در تاريخ اسلام، پس از هجرت پيامبر اكرم(ص) و اصحابش از مكه به مدينه، مردم مدينه كه در اصطلاح تاريخ اسلام به انصار معروف شدند از مهاجران مسلمان استقبال كرده و با جان و مال به حمايت از آنان برخاستند.
پنج سال بعد زماني كه يهوديان بني نضير تسليم مسلمانان شدند پيامبر اكرم(ص) خطاب به انصار فرمود: «اگر شما مايل باشيد اموال و خانه هايتان را با مهاجران تقسيم كنيد و دراين غنايم جنگي با آنها شريك شويد و اگر مي خواهيد اموال و خانه هايتان از آن خودتان باشد ولي از اين غنايم چيزي به شما نرسد.» انصار در پاسخ گفتند: هم اموال و خانه هايمان را با آنها تقسيم مي كنيم و هم چشمداشتي به غنايم جنگي نداريم. ما، مهاجران را بر خود مقدم مي داريم. (4)

اين ايثار و فداكاري انصار موجب شد كه آيه 9 سوره حشر در شان و مقام ايشان نازل شود:
... و يوثرون علي انفسهم ولو كان بهم خصاصه...(5)
(انصار، ديگران را) بر خودشان مقدم مي دارند اگرچه خود دچار تنگدستي باشند.
در اين آيه شريفه انصار به سبب برخورداري از روحيه ايثارگري و ترجيح دادن مهاجران بر خودشان در شرايطي كه خود محتاج و نيازمند بودند؛ به عنوان نمونه اي از مومنان راستين مورد تقدير قرار گرفته اند.
امام صادق(ع) در ذيل آيه شريفه با اشاره به صفات و ويژگي هاي مومنان، ايثار را يكي از نشانه هاي مومن مي داند كه خداوند ايشان را به آن وصف نموده است. (6)

وعده الهي به يكتاپرستان پايدار بر حق

در آيه 30 سوره فصلت خداوند متعال به يكتاپرستان پايدار بر توحيد بشارت به بهشتي مي دهد كه در روز واپسين استقامت ورزان در مسير حق از نعمت هاي آن بهره مند خواهند شد. «ان الذين قالو ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكه الا تخافوا و لاتحزنوا و ابشرو بالجنه التي كنتم توعدون» (7)

كساني كه گفتند پروردگار ما خداست سپس ايستادگي كردند فرشتگان (هنگام مرگ) بر آنان نازل مي شوند (و مي گويند) نترسيد و غم مخوريد و بشارت باد شما را به آن بهشتي كه به شما وعده داده مي شد.»
اينكه خداوند متعال توحيد را در كنار استقامت و پايداري قرار داد، حاكي از ارزش بالاي پايداري و مقاومت در مسير حق است. (8)
بسيارند كساني كه دم از توحيد و خداپرستي مي زنند ولي آن گاه كه پاي عمل در ميان آيد پايداري از خود نشان نمي دهند و استقامت نمي ورزند ايمان واقعي زماني در انسان ظاهر مي شود كه وقتي فرد در برابر طوفان اميال و هوس هاي نفساني قرار گرفت و يا منافع و مصالح شخصي اش در معرض خطر افتاد بتواند پا روي اميال نفساني گذارده و از آزمون الهي سربلند بيرون آيد.

علي(ع) در يكي از خطبه هاي نهج البلاغه پس از تبيين عظمت قرآن و نهي از بدعت گذاري در دين در ذيل آيه فوق، مردم را اين گونه پند مي دهد:
شما گفتيد پروردگار ما الله است اكنون بر سر اين سخن پايمردي كنيد بر انجام دستورهاي كتاب او و در راهي كه فرمان داده و در طريق پرستش شايسته او استقامت به خرج دهيد از دايره فرمانش خارج نشويد. در آيين او بدعت مگذاريد وهرگز با آن مخالفت نكنيد.(9)

در روايت ديگري از پيامبر گرامي اسلام(ص) مي خوانيم كه وقتي اين آيه را تلاوت نمود فرمود: «گروهي اين سخن را گفتند سپس اكثر آنها كافر شدند اما كسي كه اين سخن را بگويد و همچنان بر آن تداوم داشته باشد تا مرگش فرا رسد او از كساني است كه بر آن استقامت كرده است .» (10)
در ارزش استقامت و پايداري در صراط حق همين بس كه طبق بشارت الهي در آيه مورد بحث، فرشتگان بر انسان نازل مي شوند و پيام الهي را كه سراسر لطف و رحمت است به او اعلام مي دارند.(11)

صبر و استقامت عامل پيروزي

جنگ هايي كه پيامبر اكرم(ص) به همراه اصحاب با ايمانش با مشركان مكه و يا ديگر مخالفان سرسخت اسلام انجام داد نمونه بارزي از صبر و استقامت و ايثار را به نمايش مي گذارد. در پايان جنگ احد لشگر مغرور ابوسفيان كه پس از تحمل شكستي سخت در جنگ بدر تا حدودي احساس پيروزي و غرور مي كرد به سرعت راه مكه را در پيش گرفت اما ديري نپاييد كه مصمم شد مجددا به سوي مدينه بازگردد و كار مسلمانان را يكسره سازد.

اين خبر به پيامبر اكرم(ص) رسيد. ايشان با تدبيري به جا فورا دستور داد كه لشگر احد و تمام كساني كه در اين جنگ شركت داشته اند ولو مجروحان جنگ بايد خود را براي شركت در نبرد ديگري آماده كنند. اين فرمان بدون چون و چرا مورد اطاعت مسلمانان و پيروان راستين آن حضرت قرار گرفت. حتي زخميان جنگ احد نيز به دستور فرمانده خويش گردن نهادند و خود را براي نبرد ديگري مهيا ساختند. اين خبر به لشگر قريش رسيد مقاومت و ايثار وصف ناشدني مسلمانان، مشركان مكه را دچار وحشت ساخت و آنان را از بازگشت به مدينه منصرف نمود

. قرآن كريم ضمن اشاره به استقامت و پايداري اصحاب پيامبر(ص) در اين واقعه تاريخي آنان را در آيات 172 الي 174 سوره آل عمران اين گونه مورد ستايش قرار مي دهد:
«آنان كه دعوت خدا و پيامبر را پس از آن همه جراحاتي كه به آنها رسيد اجابت كردند (و هنوز زخم هاي ميدان احد التيام نيافته بود به سوي ميدان جنگ حركت نمودند) از ميان آنها براي كساني كه نيكي كردند و تقوا پيش گرفتند پاداش بزرگي خواهد بود اينان كساني بودند كه (بعضي از) مردم به آنها مي گفتند: مردم (دشمنان) براي (حمله به) شما اجتماع كرده اند از آنها بترسيد اما (آنها به جاي ترس) ايمانشان زيادتر شد و گفتند: خدا ما را كافي است و بهترين حامي ماست به همين جهت آنها (از اين ميدان) به فضل پروردگار بازگشتند در حالي كه هيچ ناراحتي به آنها نرسيد و از فرمان خدا پيروي كردند و خداوند داراي فضل و بخشش بزرگي است.» (12)

برخي از مجروحاني كه خود را براي نبرد آماده كردند به قدري وضعشان وخيم بود كه حتي قادر نبودند با پاي خود به آن منطقه بروند ولي براي آن كه از دستور پيامبر(ص) سرپيچي نكرده باشند با زحمت زياد و كمك ساير مسلمانان خود را به منطقه جنگي رساندند.(13)
اگر انسان به هدفش ايمان داشته باشد هرقدر با مشكلات بيشتر روبرو شود نه تنها هراسي به دل راه نمي دهد كه قدرت و استقامتش نيز افزون مي گردد و با ايثار و از خودگذشتگي براي رسيدن به هدف مقدسي كه در پيش رو دارد تلاش مي كند.

احدي الحسنيين

خداوند متعال در آيه 65 از سوره انفال پس از آن كه از پيامبرش مي خواهد مؤمنين را براي جنگ با دشمنان ترغيب كند مي فرمايد: «يا ايهاالنبي حرض المؤمنين علي القتال ان يكن منكم عشرون صابرون يغلبوا مأتين و ان يكن منكم مئه يغلبوا الفا من الذين كفروا بانهم قوم لايفقهون؛ اگر شما صبور و مقاوم باشيد بيست نفر از شما مي توانند بر دويست نفر از دشمنان غلبه كنند و صد نفر از شما بر هزار نفر غالب مي شوند به خاطر اين كه آنان (كفار) مردمي هستند كه نمي فهمند.»(14)
علامه طباطبايي ذيل اين آيه شريفه آورده است:
«... سرش اين است كه مؤمنان در هر اقدامي كه مي كنند اقدامشان ناشي از ايمان به خداست و ايمان به خدا نيرويي است كه هيچ نيروي ديگري معادل آن نبوده و در برابر آن تاب مقاومت نمي آورد... چنين كسي اطمينان و يقين دارد به اين كه به هر تقدير چه كشته شود و چه بكشد برد با اوست زيرا هر دو تقدير پاداشش بهشت است و او در خود مصداقي براي مرگ به آن معنايي كه كفار معتقدند و آن را نابودي مي پندارند نمي بيند.»(15)

يكي از علت هاي پيروزي رزمندگان اسلام، صبر و استقامت ايشان و اعتقاد به اين اصل مسلم بود كه در هر حال پيروزي از آن آنان مي باشد و همين عامل سبب گرديد كه با وجود تنگناهاي شديد تجهيزات و ادوات جنگي، ارتشي را كه تا بن دندان از سوي قدرتها و دشمنان نظام جمهوري اسلامي مسلح گرديده بود به زانو درآورند.
مركز فرهنگ و معارف قرآن

پی نوشت ها:

1. احزاب.39.
   2. اهل لغت ايثار را به مفهوم عطا كردن و ديگري را بر خود ترجيح دادن معني كرده اند.
   3. غررالحكم، ص 376 و .495
   4. مجمع البيان: ج9، ص.261
   5. تفسير راهنما، ج.18
   6. بحار، ج67، ص .351
   7. فصلت. .30
   8. مفردات راغب، ماده قوم- صحاح اللغه، ج5، ص.2017
   9. نهج البلاغه، خطبه 176- تفسير نمونه، ج20، ذيل آيه30 سوره فصلت.
   10. مجمع البيان، ج9، ذيل آيه 30 سوره فصلت.
   11. فصلت .30
   12. تفسير نور، ج2، آيات 172 الي .174
   13. تفسير نمونه، ج3، ذيل آيه 172 آل عمران.
   14. انفال. .65
   15. تفسير الميزان، ج9، ذيل آيه 9 سوره حشر.

منبع : سایت یاد وخاطره شهدا به نقل از پژوهشکده فرهنگ ومعارف قرآن