نقش صله رحم و دید و بازدیدها در سلامت روان

اسلام دینی است فطری و تامین کننده نیازهای فطری انسان می باشد و بر اساس مفاهیم و بینش های کلی خود نسبت به جهان، انسان و روابط انسانی، نظام رفتاری خود را ارائه کرده است و با نفوذ در روح و اخلاق و زندگی مردم و تجلی آن در رفتار انسان ها نقش فوق العاده ای در جلوگیری از پیدایش بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی انسان دارد . بنابراین برنامه های دینی ناظر به رفتار انسان اعم از رفتارهای فردی، اجتماعی و . . . است .

 از آن جا که انسان موجودی است اجتماعی، سرتاسر وجود او را پیوندها، علاقه ها و ارتباطات تشکیل می دهد و نیازمند به برقراری ارتباط با دیگران است; از طرفی نیز تحقیقات دانشمندان علوم اجتماعی و رفتاری بر این مطلب تاکید دارند که شکوفا شدن استعدادها و خلاقیت های انسان از طریق تعامل بین فردی و ارتباطات اجتماعی به فعلیت می رسد . علاوه بر آن هم تحقیقات علمی و هم تجربه این مطلب را به اثبات رسانده که وجود چنین پیوندهایی نقش فوق العاده ای در سلامت روانی انسان ها دارد و قرآن یکی از وظایف و برنامه های خردمندان و صاحبان خرد (اولوالالباب) را حفظ همین پیوندها و پاسداری از آن ها می داند .

علامه طباطبایی رحمه الله ذیل آیه 21 سوره رعد، لزوم محترم شمردن این پیوندها ⁽¹⁾ را یادآور می شود و می فرماید: «باید همه این پیوندها را محترم شمرد، حق همه را ادا کرد و کاری که منجر به قطع یکی ازاین پیوندها می شود انجام نداد .» ⁽²⁾

اسلام علاوه بر ایجاد پیوند وسیع میان تمام افراد بشر، پیوندهای محکم تری میان واحدهای کوچک تر و متشکل تر به نام «خانواده » و «فامیل » تاکید می کند; لزوم برقراری ارتباط و حفظ آن را در قالب تکالیف شرعی متذکر می شود; رابطه با اقوام و خویشاوندان را تحت عنوان «صله رحم » مطرح می نماید; ضرورت و اهمیت آن را در آیات و روایات مورد تاکید قرار داده و مردم را نسبت به قطع پیوند از ارحام هشدار می دهد و این نشان دهنده اهمیت فوق العاده ای است که قرآن برای صله رحم قائل شده است; چرا که صله رحم زیباترین شکل پیوند و ارتباطات انسانی و تامین کننده و تکمیل کننده یکی از مهم ترین ابعاد وجودی انسان یعنی بعد عاطفی اوست .

همه روان شناسان و اندیشمندان علوم اجتماعی معتقدند که رشد شناختی و اخلاقی انسان در گرو رشد عاطفی اوست; یعنی هر چه قدر که نیازهای عاطفی انسان بیش تر تامین شود زمینه برای رشد شناختی و اخلاقی وی بیش تر فراهم می شود و در نتیجه انسان بهتر و بیش تر و سریع تر به خود شکوفایی دست می یابد; علاوه بر این که تامین نیازهای عاطفی، سلامت روانی انسان را نیز تامین می کند .

ما در این مقاله در پی آن هستیم که با بهره جستن از کلام خداوند و سخنان نورانی ائمه اطهار علیهم السلام و با توجه به نظرات محققان علوم اسلامی و انسانی آثار صله رحم را در زندگی فردی و اجتماعی و به ویژه نقشی که در سلامت روانی انسان دارد مورد بحث و بررسی قرار دهیم .

تعریف صله رحم

صله رحم ارتباط و پیوند با خویشاوندان است که می تواند به شکل های گوناگونی نمود خارجی پیدا کند . گاهی اوقات در حد یک سلام کردن و احوال پرسی است; چنانچه امام سجاد علیه السلام می فرماید: «صلوا ارحامکم ولو بالتسلیم » ; ⁽³⁾ یعنی با خویشاوندانتان ارتباط برقرار کنید ولو با یک سلام کردن .

 مرحوم نراقی می فرماید: صله رحم گاهی به صورت ملاقات های حضوری، کمک های مادی و معنوی در موقعیت های مقتضی و بالاخره تماس های مستقیم و غیر مستقیم با اقوام می باشد به گونه ای که احساس شود پیوند خویشاوندی همواره بین آن ها برقرار است . ⁽⁴⁾ می توان ادعا کرد که نیاز به پیوند و ارتباط با نزدیکان و ارحام از بدو خلقت هر انسانی یعنی از وقتی که نطفه منعقد می شود وجود دارد و ارضای آن به منزله تامین کردن نیازهای عاطفی انسان است .

 در ابتدا این پیوند در حد وحدت وجودی است; یعنی همه نیازهای مادی و روانی جنین و مادر بر اساس یک مکانیزم واحد تامین می شود . بعد از تولد کودک ارتباط با مادر کماکان وجود دارد و اگر این ارتباط به هر دلیلی کم یا قطع شود ضررهای غیر قابل جبرانی به کودک وارد می شود و سلامت جسمی و روانی او را به مخاطره می اندازد . همین طور که کودک بزرگ می شود وابستگی او به مادر کم تر می شود ولی نیاز عاطفی او به مادر همواره وجود دارد و علاوه بر مادر بخشی از این نیاز از طریق سایر اعضای خانواده و نزدیکان تامین می گردد . گرچه شدت نیاز کودک با بزرگ تر شدن و رسیدن به مرحله نوجوانی و جوانی و بالاخره استقلال کم تر می شود، ولی اصل نیاز همواره تا پایان عمر باقی می ماند; چرا که انسان همواره نیاز به ایمنی دارد و نیاز به ایمنی یکی از کشاننده های اصلی در وجود انسان است و همه روان شناسان معتقدند که عدم تامین این نیاز به سلامت روانی انسان آسیب می رساند .

بنابراین روان شناسان به ویژه انسان گراها یکی از مهم ترین نیازهای انسان برای رسیدن به مرحله خود شکوفایی را نیاز به ایمنی می دانند و بر این باورند که اگر انسان احساس ایمنی نداشته باشد نه تنها به مرحله خود شکوفایی نمی رسد بلکه ریشه بسیاری از اختلافات روانی از جمله بیماری های اضطرابی و مشکلات شخصیتی مانند عدم اعتماد به نفس در انسان شکل می گیرد .

اسلام به عنوان یک برنامه کامل زندگی به تمام نیازهای روحی و روانی انسان توجه نموده و درصدد تامین آن برآمده است . پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آنقدر به صله رحم اهمیت می دهد تا آنجا که می فرماید: «سفارش می کنم حاضر و غایب امتم و آنانی را که در اصلاب پدران و در رحم مادرانشان هستند تا روز قیامت که، صله رحم کنند اگر چه به فاصله یک سال راه باشد، زیرا صله رحم جزء دین است .» ⁽⁵⁾ و در جای دیگر می فرماید: «یکی از ویژگی های انسان کامل (مؤمن) این است که هم با دیگران الفت داشته باشد و هم دیگران بتوانند با او انس بگیرند .» ⁽⁶⁾

بنابراین انسان برخوردار از معارف اسلام به خوبی می تواند همه فراز و نشیب های زندگی را پشت سر بگذارد و با فشارهای اجتناب ناپذیر زندگی واکنش مثبت، فعال و سازنده داشته باشد . برای توضیح بیش تر مطلب، نقش صله رحم را در چهار محور - که اهمیت فوق العاده ای در بهداشت روانی انسان دارد - مورد بررسی قرار می دهیم:

صله رحم و احساس ایمنی

یکی از موضوعات بهداشت روانی که بعد از نیازهای فیزیولوژیکی تاکید فراوانی روی آن می شود و بین روان شناسان به ویژه انسان گراها مطرح می باشد، «احساس ایمنی » است . آبراهام مزلو - روان شناس معروف انسان گرا - از اولین کسانی بود که در این زمینه نظریاتی را مطرح کرد، وی چهارده نشانگان برای کسانی که احساس ناایمنی می کنند برشمرد که تعدادی از آن ها عبارتند از:

1- احساس طرد شدن: یعنی احساس این که مورد عشق و علاقه دیگران نیست و دیگران با او برخورد سرد و بدون محبت دارند و نیز این احساس که مورد تنفر و خصومت دیگران واقع شده است .

2- احساس تنهایی;

3- احساس این که دائما در معرض خطر قرار دارند .

آبراهام مزلو معتقد است نشانگان سه گانه فوق، نشانگان اولیه احساس ناایمنی هستند که به عنوان علت محسوب می شوند زیرا بقیه نشانگان ثانویه هستند و در واقع معلول این سه عامل می باشند . ⁽⁷⁾

صله رحم یا به عبارت دیگر حفظ پیوندهای خانوادگی و فامیلی و معاشرت با آن ها می تواند احساس طرد شدن را از فرد زایل نماید; فرد با تماس مداوم با اقوام و نزدیکان احساس می کند مورد عشق و علاقه دیگران بوده و از روی محبت و عطوفت با وی رفتار می شود و مطمئن است که مورد تنفر و خصومت دیگران نیست . از طرفی چون هم دیگران به دیدن او می آیند و هم او به دیدن دیگران می رود در کاهش احساس تنهایی نیز مؤثر است .

اگر چنین روابط گرم و صمیمی بین خانواده ها و فامیل ها وجود داشته باشد، افراد هنگام بروز مشکلات و ناملایمات اطمینان پیدا می کنند که از پشتوانه خانواده و خویشاوندان برخوردارند و می توانند در مقابل مشکلات و حوادث ناگهانی مقاومت کنند . فردی که این اطمینان و آرامش را در مجموعه خانواده از گذشته و از دوران کودکی تجربه کرده است، هیچ گاه احساس نمی کند که در هنگام خطر تنها گذاشته می شود زیرا همیشه در گذشته مشاهده کرده که وعتی حادثه ای برای خود یا هر یک از نزدیکان او پیش آمده است، همه خانواده و فامیل ابراز همدردی کرده و به کمک آن ها آمده اند .

 بنابراین می توان ادعا کرد که: یکی از آثار معاشرت های خانوادگی و ارتباطهای فامیلی، کاهش احساس ناایمنی یا به عبارت دیگر ارضای یکی از مهم ترین نیازهای عاطفی یعنی احساس ایمنی است . لذا رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله درباره معنای آیه «واتقوالله الذی تسائلون به والارحام » می فرمایند: «خدای متعال امر می کند به این که صله رحم کنید زیرا صله رحم هم زندگی دنیای شما را طولانی تر می کند و هم در آخرت برایتان بهتر است .» ⁽⁸⁾ مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله می فرماید: «ممکن است مراد از جمله «زندگی دنیای شما را طولانی تر می کند» ، این باشد که صله رحم و حفظ پیوندهای خانوادگی زندگی را از حیث آثارش طولانی می کند; چون باعث وحدت جاری بین اقارب می شود و وقتی روابط خویشاوندی محکم تر شد انسان در از بین بردن عوامل ناسازگار زندگی بهتر مقاومت می کند و بهتر از بلاها و مصائب و دشمنان جلوگیری به عمل می آورد .» ⁽⁹⁾

بنابراین اسلام می خواهد با چنین پیوندهای خانوادگی و فامیلی، یک پیوند محکم تر و متشکل تری فراهم کند تا افراد در برابر مشکلات و فشارهای زندگی، یکدیگر را یاری نمایند; زیرا همین همدلی و هم احساسی های بین افراد باعث می شود توان مقاومت آن ها به حداکثر برسد و به تقویت «من » بیانجامد و انسان با داشتن «من قوی » در ناملایمات زندگی و مواقع بحرانی و ایجاد فشارهای روانی، کم تر دچار از هم پاشیدگی و عدم تعادل می شود و این همان چیزی است که بهداشت روانی آن را دنبال می کند . در اینجا بیان این نکته ضروری است که نقش صله رحم و معاشرت با اقوام برای سالمندان به مراتب بیش تر است; به دلیل این که احساس ناایمنی در زنان و مردان سالمند بیش تر نمود پیدا می کند .

 از دست دادن توانایی های جسمانی، بازنشسته شدن و عدم قدرت بر ادامه کار و از دست دادن مقام اجتماعی و عدم حضور فعال در صحنه های گوناگون زندگی، احساس طرد شدن و احساس تنهایی را در پیرمردان و پیرزنان بیش تر به وجود می آورد; از این روی داشتن ارتباط با آن ها و تعظیم و تکریم آنان در کاهش احساس ناایمنی بسیار مؤثر است . امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «عظموا کبارکم و صلوا ارحاقکم » ⁽¹⁰⁾ ; سالمندان را گرامی بدارید و با اقوام و خویشان پیوند برقرار کنید .

این تعظیم و تکریم آن قدر اهمیت دارد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «من اجلال الله اجلال ذی الشیبة المسلم » ⁽¹¹⁾ ; تجلیل از سال خوردگان نوعی تجلیل از خداوند سبحان است . بدین وسیله اسلام، مردم را به تعظیم و تکریم سال خوردگان تشویق می کند و طبیعی است که با چنین بینش و روشی، سالخوردگان کم تر در معرض آسیب های روانی از نوع احساس ناایمنی و افسردگی و احساس تنهایی قرار می گیرند . یکی از نویسندگان می گوید: «اغلب مردان پیر، از کار خود بازنشسته شده اند و یا این که قدرت ادامه کار را ندارند بنابراین احساس ناایمنی و تنهایی و از دست دادن مقام اجتماعی می کنند .

آن ها این تصور را دارند که کسی به وجودشان احتیاج ندارد و دیگران برایشان اهمیتی قائل نیستند . بنابراین برای افراد مسن مهم است که احساس کنند دیگران هنوز به وجود آنها محتاجند و اگر تا این درجه احساس اهمیت و ایمنی نمایند به احتمال زیاد در معرض ابتلا به امراض روانی، جسمی که در این سنین خیلی شایع است، قرار نخواهند گرفت .»

صله رحم و نیاز به احساس ارزش

عزت نفس و احساس ارزشمندی یکی دیگر از نیازهای روانی هر انسانی است . در واقع همه نیازمند آن هستند که خود را ارزشمند و دارای شان و منزلت اجتماعی بیابند . اما این که احساس مزبور چگونه تحقق پیدا می کند، باید گفت این نیاز صرفا در تعاملات اجتماعی و ارتباط گرم و صمیمی با دیگران ارضا می شود . وقتی این نیاز انسان تامین شد، از اعتماد به نفس بالایی برخوردار می شود و می تواند از توانایی ها و قابلیت هایی که در خودش می بیند نهایت استفاده را ببرد . ولی اگر به این نیاز روانی خللی وارد شود، انسان احساس حقارت، ضعف و نومیدی یا بالعکس احساس خود بزرگ بینی می کند و هر دو قطب چنین احساسی در واقع دور شدن از واقعیت «خود» است .

 متخصصان امر بهداشت روانی معتقدند، علت احساس حقارت و خود بزرگ بینی را می توان در طرد شدن مستمر و مداوم از طرف والدین و دیگران دانست و نیز معتقدند که ریشه بسیاری از نابهنجاری های روانی احساس بی ارزشی عمیق است . ⁽¹²⁾ یکی از عوامل مهمی که می تواند نقش بسزایی در تامین و ارضای این نیاز داشته باشد، ارتباطهای خانوادگی و معاشرت با آن هاست; زیرا این نوع روابط بر اساس احترام متقابل و در فضایی آکنده از محبت و علاقه نسبت به یکدیگر انجام می گیرد و طرفین بدون منت گذاری بلکه بر اساس مسؤولیت انسانی و دینی، خود را ملزم به چنین روابطی می دانند و احساس می کنند که مورد احترام و تکریم واقع شده اند .

 امام صادق علیه السلام می فرماید: «صلة الارحام تحبب فی اهل بیته » ; ⁽¹³⁾ یعنی صله رحم و معاشرت با آن ها باعث می شود فرد در میان خانواده اش محبوب شود . از آنجایی که صله رحم یک تکلیف و وظیفه همگانی است، می توان گفت این عمل هم باعث تامین احساس ارزشمندی نسبت به خود و هم نسبت به دیگران می شود و در نتیجه دو قطب احساس خود بزرگ بینی و خود کم بینی مهار و کنترل می گردد; یعنی از آن جهت که فرد خود را ملزم به ملاقات دیگران می داند، احساس خود بزرگ بینی او کنترل و از آن جهت که دیگران خود را ملزم به ارتباط صمیمی با او می دانند احساس ارزشمندی می کند و خود کم بینی او کنترل می شود .

صله رحم و کاهش اضطراب اجتماعی

روان شناسان معتقدند یکی از عوامل کم رویی - که در واقع نوعی معلولیت اجتماعی است - اضطراب اجتماعی است و علت اضطراب اجتماعی را نیز ناشی از فقدان مهارت های اجتماعی در ایجاد رابطه با دیگران می دانند . متاسفانه درصد قابل توجهی از کودکان و نوجوانان و حتی بزرگ سالان خواسته یا ناخواسته در حصاری از کم رویی محبوس هستند و شخصیت واقعی و قابلیت های ارزشمند آن ها پشت پرده ای از ابرهای تیره کم رویی ناشناخته باقی می ماند و به تدریج کم رویی به صورت نوعی بیماری روانی دامن گیر آن ها می شود .

 راستی در تربیت اجتماعی و پرورش مهارت های ارتباطی کودکان و نوجوانان و پیش گیری از معلولیت اجتماعی و درمان کم رویی بیش ترین مسؤولیت به عهده کیست؟ شکی نیست که والدین و مربیان جزء اولین کسانی هستند که این مسؤولیت متوجه آن ها می شود .

پدران و مادران و نزدیکان به عنوان محبوب ترین و مؤثرترین الگوهای رفتاری در تعلیم و تربیت و پرورش مهارت های اجتماعی کودکان و نوجوانان محسوب می شوند; زیرا کودکان و نوجوانان همواره به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در بسیاری از رفتارها با والدین و بزرگ سالان همانندسازی می کنند . طبیعی است ابتدا خود والدین باید در روابط اجتماعی با دیگران این نقش را به خوبی ایفا کنند تا بتوانند الگوهای مناسبی برای فرزندان خویش باشند . یکی از بهترین و مؤثرترین راه های اجتماعی شدن و تقویت مهارت های ارتباطی، ایجاد روابط عاطفی و صمیمی با خویشاوندان است; از آنجایی که ارتباط با پدر و مادر، خواهر، برادر، عمو، دایی و سایر خویشاوندان نوعی بار عاطفی در بردارد، بهتر می توان کودک را با محیط بیرون از خانواده آشنا کرد .

وقتی کودک در چنین موقعیت های نیمه آشنا و آشنا نحوه روابط والدین با دیگران و خویشاوندان را مشاهده می کند، هم روند اجتماعی شدن او تسهیل می گردد و هم مهارت های ارتباطی را فرا می گیرد و هم این آمادگی را پیدا می کند تا با افراد غریبه در مکان های ناآشنا نیز ارتباط برقرار کرده و کم تر دچار اضطراب و ترس شود . بنابراین صله رحم و معاشرت با اقوام هم در تامین نیاز ایمنی و هم تامین نیاز احساس به ارزشمندی و هم در کاهش اضطراب اجتماعی و جلوگیری از کم رویی نقش بسزایی دارد . به امید این که جامعه اسلامی ما با احیاء این سنت پسندیده دینی بیش ترین استفاده را جهت سلامت روحی و روانی خود ببرد .

پی نوشت ها:

1- منظور از پیوندها عبارت است از، پیوند با آفریننده هستی، پیوند با پیامبر و امام، پیوند با جامعه انسانی و پیوند با خویشاوندان .

2- تفسیر المیزان، ج ص

3- اصول کافی، ج 2، باب صله رحم، صفحه 158

4- جامع السعادات، ج 2، ص 256

5- اصول کافی، ج 2، باب صله رحم، ص 158

6- جامع السعادات، ج 2، ص 252

7- دکتر سعید شاملو، بهداشت روانی، ص 144

8- تفسیر درالمنثور، ج 2، صفحه 117

9- علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ذیل آیه 1 سوره نساء

10- اصول کافی، ج 2، ص 132

11- همان منبع

12- آبراهام مزلو، روان شناسی شخصیت سالم، ترجمه شیوا رویگریان، ص 154

13- اصول کافی، ج 3، باب صله رحم، روایت 4

منبع : سایت یاد وخاطره شهدا به نقل از پایگاه حوزه